Antropologia tematów trudnych w działaniu – literatura i objaśnienia (16/17)
W semestrze zimowym roku akademickiego 2016/2017 w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej pojawiły się zajęcia fakultatywne pod nazwą „Antropologia tematów trudnych w działaniu”. Przedmiot ten prowadziła dr hab. Inga Kuźma, współprowadzącą była mgr Łucja Lange z Instytutu Socjologii. Obie są również zaangażowane w prace Łódzkiego Partnerstwa Pomocy w sytuacji Wykluczenia i Bezdomności (ŁPP).
Zwykle zajęcia tego typu mają formę wykładu, w tym przypadku celem było nie tyle mówienie o działaniu, ile aktywizacja studentów i próba ich konfrontacji (jako antropologów) z trudnym tematem, zwrócenie uwagi młodych antropologów na możliwość podjęcia działania. Obie prowadzące chciały podczas tych zajęć znaleźć najlepszy sposób, by przełożyć pracę społeczną, jaką się zajmują, na dydaktykę i aktywność uniwersytecką.
Podczas zajęć, oprócz wybranych aspektów związanych z tematyką bezdomnością – co było kluczowym zagadnieniem, pojawiły się także kwestie dotyczące innych form wykluczenia i niepełnosprawności. Studenci podzielili się na zespoły robocze, w których mieli stworzyć pomysł na działania oraz je wdrożyć. Ich celem było udowodnienie, że możliwe są różne inicjatywy, jakie mogą podejmować antropologowie zajmujący się trudnymi tematami. Powstało 10 zespołów projektowych, które pracowały nad realizacją rozmaitych, w większości autorskich i samodzielnie zgłaszanych, pomysłów: opracowywanie tematów ważnych ze społecznego punktu widzenia – kweredna źródeł; współpraca z uchodźcami; mapowanie miasta pod względem dostępności i niedostępności miejsc dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności; włączenie się do systemu pomocy stworzonego wokół Skrzynki Domni—Bezdomni (akcja ŁPP); ankiety dotyczące postrzegania bezdomności na wsi i w mieście i autodefinicji osób bez domu; współpraca z Politechniką Łódzką przy projekcie związanym z bezpieczeństwem w mieście; działanie skupione wokół marzeń osób bezdomnych oraz tworzenie kampanii/spotu na rzecz osób bez domu.
Poza zaangażowaniem studentów i wskazaniem im obszarów, którymi może zajmować się antropolog kultury, zajęcia te miały za zadanie pogłębić wiedzę na temat bezdomności. Efekty pracy studenckiej będziemy publikowali na naszym blogu. Mamy nadzieję, że posłużą one jako inspiracja dla aktywistów i innych antropologów, którym niestraszne są tematy trudne… w działaniu!
O bezdomności:
Kim jest bezdomny?
1. W myśl polskiego prawa (ustawy o pomocy społecznej):
— w l. 90 XX w., w uchylonej już ustawie, to „osoba niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych i nigdzie nie zameldowaną na pobyt stały w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych”
— obecnie, w myśl obowiązującej ustawy z 2004 r.: „osoba bezdomna — osoba niezamieszkująca w lokalu mieszkalnym* w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowana na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności, a także osobę niezamieszkująca w lokalu mieszkalnym i zameldowana na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania”.
_____
* lokal — […] służący do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych, a także lokal będący pracownią służącą twórcy do prowadzenia działalności w dziedzinie kultury i sztuki; nie jest w rozumieniu ustawy lokalem pomieszczenie przeznaczone do krótkotrwałego pobytu osób, w szczególności znajdujące się w budynkach internatów, burs, pensjonatów, hoteli, domów wypoczynkowych lub w innych budynkach służących do celów turystycznych lub wypoczynkowych (za: Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilneg, Dz.U. 2001 Nr 71 poz. 733)
____
2. Czy istnieje antropologiczna definicja bezdomności?
Nie.
Najbliżej jej utworzenia, a w zasadzie najbliżej intuicji, czym może być bezdomność w rozumieniu antropologii kulturowej, była Anna Zadrożyńska ze swoją koncepcją „antropologii schronienia” (zob. Ludzie i przestrzeń domowa – przyczynek do antropologii schronienia, [w:] Dom we współczesnej Polsce. Szkice, (red.) Łukaszewicz P., Siciński A., Wrocław 1992, s. 35-41). Założenie tej badaczki czym jest dom (lecz tylko o domu mówiła, a nie o jego antytezie – bezdomności), pozwala jednak – odwracając znaczenie domu – zbudować definicję jego braku. Zdaniem Zadrożyńskiej dom jest schronieniem, którego zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa wobec świata i dawanie ochrony zarówno w sensie fizycznym, jak i psychicznym. Jest centrum świata, a odległość od tego centrum wyznacza stopnie bezpieczeństwa.
Zatem bez-domność byłaby stanem rozmycia i czasami wręcz nieistnienia owego poczucia bezpieczeństwa i schronienia; byłaby stanem wyrugowania z „centrum świata”. Jest to jednak „poczucie” i jest stopniowalne.
Pewne ludy umierały, gdy ich centrum świata, czyli ich axis mundi – a w zasadzie fizyczny symbol owego centrum, jak np. kolumna (choćby w kształcie drewnianego pala) wyobrażająca oś łączącą nadświaty ze światem ludzi i zaświatami – ulegała zniszczeniu. Gdy znikał ów znak, symbol i przedstawienie sensu i porządku świata, znikał też zbiorowy i jednostkowy sens istnienia całej społeczności i dla jej członków. Zaczynali wówczas umierać dosłownie, zamierały nie tylko ich funkcje społeczne, ale przestawali także istnieć na poziomie biologicznym.
Antropolodzy zajmowali się w zasadzie (z pewnymi wyjątkami) ludźmi tworzącymi struktury, systemy, zorganizowane grupy, poruszającymi się mniej czy bardziej zgodnie z normami. Nie zwracano w naszej nauce specjalnej uwagi na osoby niemal zupełnie wypychane na margines lub poza niego, także w sensie odmowy im przestrzeni publicznej oraz domowej.
Być może miało na to wpływ swoiste rozumienie koncepcji Emila Durkheima nt. normy i patologii. Z drugiej strony, jak pisała Grażyna Woroniecka (pracująca w paradygmacie socjologii jakościowej) w pracy zbiorowej Co znaczy mieszkać. Szkice antropologiczne (pod jej redakcją, wydane Warszawie w 2007 r.), dopiero po transformacji ustrojowej w Polsce (zatem dopiero od 1989 r.), można było zająć się szeroko rozumianym zamieszkiwaniem, jak i jego brakiem i niedostatkiem mieszkań, gdy zmianie uległo ustrojowe, ideologiczne i metodologiczne podłoże nauk społecznych oraz rozumienia kwestii mieszkaniowych w społeczeństwie.
O bezdomności oficjalnie
Zob. raport NIK z 2014 r.: https://www.nik.gov.pl/plik/id,6740,vp,8559.pdf
Czy bezdomność to „tylko” brak domu rozumianego w klasycznym sensie – jaki był podany wyżej?
Nie.
To także stan specjalnego funkcjonowania w przestrzeni publicznej. Bezdomność to nie tylko brak przestrzeni prywatnej czy prawa do niej. W ten sposób osobie bezdomnej zostaje jedynie własne ciało i myśli, jako coś niezbywalnego i własnego. W niektórych przypadkach nawet owo ciało w przestrzeni publicznej nie może znaleźć dla siebie miejsca, nie ma się gdzie podziać – osobie bez domu jest odmawiane prawo do przebywania w przestrzeni teoretycznie wspólnej. Przeszkadza tam bowiem, i razi, przede wszystkim czasami ze względów estetyczno-higieniczno-sanitarnych. Takie przypadki są jednak skrajne, ale przez swoją widoczność i uciążliwość w oczach ogółu, osoby takie stały się synonimem i symbolem bezdomności; wywołują skojarzenia z chorobami, upadkiem, zagrożeniem oraz litością, ale okazuje się ją na dystans, zatem raczej deklaruje.
Na ten rodzaj stereotypu i nierównego traktowania, pojawiały się reakcje, w tym artystyczne:
Wybrane projekty i interwencje artystyczno-społeczne, których celem była zmiana przestrzeni publicznej ku pogłębianiu jej jakości włączającej osoby bez domu:
http://artmuseum.pl/pl/filmoteka/praca/wodiczko-krzysztof-homeless-vehicle-project
Wodiczko K., Miasto, demokracja i sztuka, „Czas Kultury” 2007, nr 139-140(4-5), s. 202-215.
Juskowiak P., Sztuka wspólnoty Krzysztofa Wodiczki. Wokół Projekcji Poznańskiej, „Praktyka Teoretyczna” 2010, nr 1, s. 68-80, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr1_2010_Wspolnota/05.Juskowiak.pdf
Skrzynka Domni-Bezdomni wyszła spod ręki Eugenii Wasylczenko, która jest uczennicą Krzysztofa Wodiczki:
Teoria:
— Ortner S. B., Dark anthropology and its others. Theory since the eighties, “HAU: Journal of Ethnographic Theory” 2016, t. 6 (1), s. 47-73, DOI: http://dx.doi.org/10.14318/hau6.1.004
— Low S., Iveson K., Propositions for more just urban public spaces, “City” 2016, t. 20, nr 1, s. 10-31, DOI: 10.1080/13604813.2015.1128679
— Marcuse P., Prawa w miastach a „prawo do miasta”, http://publica.pl/teksty/prawa-w-miastach-a-prawo-do-miasta-36626.html
— Abłażewicz-Górnicka U., Marginalizacja i wykluczenie społeczne w przestrzeni miejskiej, „Pogranicze. Studia Społeczne” 2013, t. 22, s. 231-242, http://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/702/1/Pogranicze_22_Ablazewicz-Gornicka.pdf
— Międzynarodowy przewodnik metodologiczny po streetworkingu na świecie, Bruksela 2008, http://www.praktycy.org/osos/osos_przewodnik_metodologiczny.pdf
— McFarlane C., Assemblage and critical urbanism, „City” 2011, t. 15, nr 2, s. 204-224, DOI: 10.1080/13604813.2011.568715
— Zaangażowanie czy izolacja. Współczesne strategie społecznej egzystencji humanistów, (red.) Kowalewski J., Piasek W., Olsztyn 2007:
- Górny K., Antropologów kłopoty z zaangażowaniem.
- Rakowski T., Etnografia jako obowiązek. Wstęp do zaangażowania społecznego.
— Humanistyka i dominacja. Oddolne doświadczenia społeczne w perspektywie zewnętrznych rozpoznań, (red.) Rakowski T., Malewska-Szałygin A., Olsztyn 2011:
- Kleśta-Nawrocki R., Antropologiczne praktykowanie teorii demokracji.
— Antropologia wobec dyskryminacji, (red.) Dąbrowska K., Grabowska M., Kościańska A., Warszawa 2015:
- Dąbrowska K., Grabowska M., Kościańska A., Wykluczenie Obcego – od groźnego stereotypu do dyskryminacji.
- Follis K., Antropologia społeczno-kulturowa a międzynarodowy system ochrony praw człowieka. Jak antropologicznie badać prawa człowieka?
- Kościańska A., „Mafia cywilizatorów”. Lokalne korzenie społecznego i politycznego zaangażowania polskiej etnologii.
- Grabowska M., Razem przeciwko dyskryminacji. Organizacje pozarządowe i badania społeczne na rzecz równości w Polsce.
- Herzfeld M., Zaangażowanie, gentryfikacja i zawłaszczenie historii przez liberałów.
Miasto w działaniu i przebieg działania (przykłady):
— Szahaj A., Czy tylko równe szanse? O liberalnej polityce społecznej, Manukrypt artykułu opublikowanego, „Liberte”, 2011, nr 9, s. 58-63, https://repozytorium.umk.pl/bitstream/handle/item/880/A.%20Szahaj%2c%20Czy%20tylko%20r%C3%B3wne%20szanse.pdf?sequence=1
— Majer A., Miasto: tekst czy rzeczywistość – obszar nierówności społecznych, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica” 1999, t. 28, http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/10913
— Majer A., Miasto osobiste, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica” 2011, t. 36, http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/322
— Červinková H., Badania w działaniu i zaangażowana antropologia edukacyjna, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2012, nr 1(57), http://terazniejszosc.dsw.edu.pl/fileadmin/user_upload/wydawnictwo/TCE/2012_57_1.pdf
— Červinková H., Nauczanie do zmiany społecznej. Uczestniczące badania w działaniu ludzi młodych i zaangażowane badania etnograficzne: studium przypadku, „Forum Oświatowe” 2012, t. 1(46), s. 267-283, http://forumoswiatowe.pl/index.php/czasopismo/article/view/122
— Badania w działaniu – nowy paradygmat, „Zeszyty Centrum Badań Społeczności i Polityk Lokalnych” 2011, nr 2 (5), http://www.decydujmyrazem.pl/files/AZP_5_internet.pdf
— Majchrzak K., O edukacyjnych badaniach w działaniu w teorii i praktyce, „Studia Dydaktyczne” 214, t. 26, s. 213-224, http://repozytorium.umk.pl/handle/item/2592
— Gutstein E., Critical Action Research with Urban Youth: Studying Social Reality Through Mathematics, „Forum Oświatowe” 2013, t. 3(50), s. 117-126, http://forumoswiatowe.pl/index.php/czasopismo/article/view/136
— Woynarowska-Sołdan M., Metoda Action Research i jej zastosowanie w promocji zdrowia, „Hygeia Public Heath” 2014, z. 49(4), s. 672-678, http://www.h-ph.pl/pdf/hyg-2014/hyg-2014-4-672.pdf
— Dudkiewicz M., Dylematy etyczne badań prowadzonych na zlecenie instytucji publicznych – doświadczenia badacza terenowego, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2016, t. 12, nr 3, s. 136‒147, http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume35/PSJ_12_3_Dudkiewicz.pdf
— Mordwa S., Subiektywne poczucie zagrożenia a zachowania obronne mieszkańców Łodzi, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica” 2016, nr 23, s. 151-170, http://repozytorium.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/18740/9-151_170-Mordwa.pdf?sequence=1&isAllowed=y
— Wańkowicz W., Wykluczenie społeczne – aspekt przestrzenny i rola planowania przestrzennego, „Problemy Rozwoju Miast” 2011, nr 3-4, s. 7-20, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-215bb58e-3612-4023-a101-6f72246543ef
— Dymnicka M., Kulturowe wytwarzanie przestrzeni publicznych, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-e1fdaa01-583d-4afc-9220-0969e2f824d7
— Freire P., PEDAGOGY of the OPPRESSED, The Continuum International Publishing Group Inc 2005, http://www.ilearnincambodia.net/uploads/3/1/0/9/31096741/freireped.pdf
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz