Akcje społeczne: mające na celu aktywizację osób bez domu, społeczne ich włączanie, kierowane dla nich lub do nich oraz kreowane przez nich dla siebie samych we współdziałaniu z innymi.
Bezdomność jest zjawiskiem bardzo złożonym, mającym wiele różnych przyczyn. Jest problemem znacznie bardziej dotkliwym i poważnym w krajach biedniejszych, ale także państwa bogate i lepiej rozwinięte odnotowują ten fakt wśród problemów społecznych. Gdziekolwiek by ono nie występowało, wszędzie tam poszukuje się pomysłów jego rozwiązania lub chociaż poprawy sytuacji osób nią dotkniętych.
Osoby „domne” bardzo często żyją w niewłaściwym przeświadczeniu, opartym na stereotypach dotyczących bezdomności, utożsamiając osoby nią dotknięte z przestępcami, alkoholikami czy narkomanami. Właśnie dlatego zwalczanie tego zjawiska, tak często przybiera formy nie tylko bezpośredniego działania mającego pomagać osobom bez domu poprzez ich finansowe czy materialne wspieranie oraz pomaganie w znalezieniu źródła utrzymania, czy wreszcie w znalezieniu domu, ale istnieje jeszcze druga, równie ważna i popularna forma działań, skierowana do reszty społeczeństwa, a mająca zwrócić uwagę na problem bezdomności i zwalczać zakorzenione stereotypy na jego temat.
Działania na rzecz osób bezdomnych, jak i te skierowane do osób „domnych”, często realizowane są podczas tych samych akacji społecznych, stąd rozróżnianie ich i jednoznaczne rozdzielenie byłoby w wielu przypadkach niemożliwe. Dlatego kampanie i akcje społeczne postaram się przedstawić bez sztucznego dopasowywania ich w niektórych przypadkach do któregoś z typów.
1. www.bezdomni.pl: to jedyny adres, jaki mamy.
To polska kampania reklamowa o zasięgu ogólnopolskim zorganizowana przez Caritas i przeprowadzona między 01.11.2002 a 31.12.2002 roku, której celem było zebranie funduszy na zapewnienie większej liczby miejsc noclegowych dla osób bezdomnych, w szczególności podczas największych mrozów. Akcję realizowano poprzez reklamy w mediach masowego przekazu: telewizji, radiu czy internecie. Akcja ta dążyła także do uświadamiania innych członków społeczeństwa, o tym, jak mogą pomagać osobom bezdomnym. Skutkiem kampanii było zebranie 100 tys. zł, co pozwoliło przygotować dodatkowych 260 miejsc noclegowych i zakup 40 łóżek w noclegowniach.
2. The Passage Boards
Brytyjska akcja zorganizowana przez organizację The Passage zajmującą się przeciwdziałaniu bezdomności, w której osoby niepotrzebujące pomocy zbierają dla tych, które jej potrzebują. 8 sierpnia 2012 roku, wolontariusze przepasani w żółte szarfy trzymali wypisane na kartonowych tabliczkach hasła, takie jak np.: „Mam dom, mam ogród, zbieram dla kogoś, kto nie ma”, „Mam co jeść, mam gdzie spać, zbieram dla kogoś, kto nie ma”. Miejsce akcji nie było przypadkowe — to londyński dworzec będący „domem” dziesiątek osób bezdomnych. Celem akcji było zebranie dla nich funduszy. Akcja odbiła się szerokim echem, bo poza zwiększeniem się o 25% datków na organizację, jej działalnością zainteresowało się dodatkowe 650 tys. osób, które zaczęło śledzić profil The Passage w mediach społecznościowych.
3. Bezdomni statyści „Homeless extras”
Kampania promująca stworzona w Holandii przez agencję statystów, która zatrudnia osoby bezdomne. Swoją działalność rozpoczęła w grudniu 2015 roku. Jej cele są co najmniej dwojakie. Z jednej strony, to próba pokazania, że osoby bezdomne są zwyczajnymi ludźmi i nic nie stoi na przeszkodzie, aby to ich zatrudniać w roli statystów, a z drugiej strony, to szansa dla bezdomnych, aby zarobiać – zarobki podzielono między bezdomnych odgrywających rolę statystów, a pozostałe przekazywano na cele charytatywne.
4. CANpaign
Akcja duńskiego Czerwonego Krzyża, której celem było dotarcie do bezdomnych imigrantów, bez pozwolenia na pobyt w kraju i poinformowanie ich o skierowanych do nich formach pomocy. Spełnienie tego zamiaru było trudne, jako że kontakt z nielegalnymi imigrantami jest także bardzo trudny. Pomysłowość akcji polega na wykorzystaniu pustych puszek, których zbieraniem trudnią się osoby, do których skierowana jest akcja i oblepienie ich informacjami w różnych językach, o placówkach, które udzielą imigrantom pomocy. Puste puszki oblepione informacjami rozrzucono w koszach, skąd następnie mogły zostać wyjęte przez imigranta. Akcję rozpoczęto w lutym 2015 roku.
5. Niesłyszani w Nowym Jorku (Underheard in New York)
W akcji tej, zorganizowanej przez NYC Rescue Mission, czterej bezdomni z Nowego Jorku otrzymali telefony z dostępem do internetu i założonymi kontami na Twitterze i przez 30 dni – od 2 marca do 1 kwietnia 2012 roku, za pośrednictwem tego portalu prezentowali swoją codzienność. Życie tych czterech osób z całą pewnością zostało odmienione. Zaistnieli oni w internecie i to przyczyniło się do otrzymania przez nich ofert pracy, do uzyskania pieniędzy od interesujących się ich codziennością internautów, do spotkania się jednego z bezdomnych z córką, której nie widział wiele lat. Pokazuje to, że cel akcji, którym było pokazanie bezdomnych, zwrócenie na nich uwagi społeczeństwa, został zrealizowany właśnie dzięki internetowi i serwisowi społecznościowemu.
6. Frozen Cinema
Zorganizowana przez gazetę Fiftyfifty i agencją Havas Worldwide akcja, przeprowadzona w niemieckich kinach w dniach 28.02.2013 — 02.03.2013 roku. Polegała na przybliżeniu warunków, w jakich muszą radzić sobie bezdomni, czyli na obniżeniu temperatury w kinach do 8°C. Zaskoczeni widzowie zamiast reklam obejrzeli ponadto spoty tej kampanii z zarejstrowanymi wypowiedziami bezdomnych, a później otrzymali koce z QR-kodami umożliwiającymi za pomocą SMS-ów przeprowadzenie akcji na rzecz bezdomnych.
7. A piggy bank for the homeless
Akcja przeprowadzona w kwietniu 2014 roku w Amsterdamie. Na ławkach w parkach czy w innych miejscach, gdzie przebywają bezdomni, ustawiono manekiny, które w czołach miały wycięte otwory, tak jak w skarbonkach, i trzymały napis: "Potrzebuję pieniędzy dla bezdomnych rodzin z Amsterdamu". Wykorzystanie w akcji manekinów miało na celu odwołanie się do przekonania, że osoby bezdomne traktowane są jak rzeczy i ich problemy prawie nikogo nie obchodzą. Miało to na celu zwrócenie uwagi na ich potrzeby i problemy.
8. Rethink Homelessness
Akcja zorganizowana w USA przez Impact Homelessness, której celem było przełamanie negatywnych stereotypów o ludziach bezdomnych poprzez ukazanie w krótkim filmie takich osób. Trzymały kartony z napisami informującymi przechodniów o ich życiu, o czymś, czego nie można dowiedzieć się, tylko przechodząc obok nich, np.: „budowałem roboty”, „znam cztery języki”, „uciekłem od przemocy domowej”. Akcję rozpoczęto w czerwcu 2014 roku.
9. Another story
Brazylijska akcja przeprowadzona w lipcu 2009 roku, mająca na celu zwiększenie wrażliwości społeczeństwa na problem bezdomności poprzez odniesienie się do hasła: „Żeby zrozumieć, jak bardzo nasze dzieci potrzebują pomocy, spróbuj postawić się na ich miejscu”. W akcji tej pokazano na plakatach osoby w eleganckich ubraniach, siedzące w śmieciach, brudne, wystylizowane na żebraków i trzymające tabliczkę z napisem „Help”.
10. Werbel Demokracji
Akcja społeczna przeprowadzona w Polsce, w województwie pomorskim, w dniach 22.07.2009—31.08.2009 roku. Jej celem było przełamywanie negatywnych stereotypów związanych z osobami bezdomnymi. Osoby bezdomne zaprezentowały się na plakatach z napisami informującymi o przyczynach ich bezdomności, które nakierowane były na pokazanie ich zwyczajności i tego, że każdy z nas, przy zaistnieniu pewnych warunków, może stać się bezdomnym. Przesłaniem akcji było hasło: „Tak łatwo zgubić klucze do własnego domu”, które aktorzy rozdawali przechodniom przyczepione do breloczków do kluczy.
11. Lights
Akcja przeprowadzona w grudniu 2014 roku w Wielkiej Brytanii, gdzie, podobnie jak w Polsce, atmosfera świąt Bożego Narodzenia jest na ulicach miast narzucana przechodniom, ale przede wszystkim jest niezwykle intensywnie przypominana poprzez wielość ozdób, kolęd czy choinek udekorowanych bombkami i światełkami. Celem akcji było zwrócenie uwagi przechodniów na osoby bezdomne, które nie są zauważane i zaliczane do społeczeństwa czy mieszkańców miast. Spot pokazuje bezdomnych wyjmujących ze śmietników światełka choinkowe, oplatających się nimi i podświetlających się, aby w ten sposób zwrócić na siebie uwagę i odwołać się do konwencji okresu przedświątecznego.
12. Help the homeless this winter
Południowoafrykańska agencja King James Group, na zlecenie miasta Kapsztad, w lipcu 2014 roku przeprowadziło akcję informacyjną, mającą na celu uświadomienie mieszkańcom jednego z największych miast RPA, o bardzo licznie tam żyjących osobach bezdomnych, dla których zima jest szczególnie niebezpieczna ze względu na klimat: niezwykle chłodne i wilgotne zimy stanowią śmiertelne niebezpieczeństwo dla osób żyjących na ulicach.
Za pomocą specjalnych farb, które stają się widoczne dopiero pod wpływem deszczu, w przestrzeni miasta namalowano kontury leżących ciał osób bezdomnych wraz z napisami informującymi o sytuacji bezdomnych i zachęcające do wpłacania datków na ich rzecz.
13. Cinema Albert Productions
Dariusz Dobrowolski, kierownik Schroniska św. Brata Alberta dla Bezdomnych Mężczyzn we Wrocławiu-Tarnogaju, w grudniu 2005 roku zorganizował w schronisku możliwość tworzenia filmów. Działania nietypowej grupy filmowej złożonej z osób bez domu, poskutkowały stworzeniem filmu, który został zakwalifikowany do udziału w festiwalu filmowym w Gdyni, w kategorii filmów niezależnych. Twórcy poznania na gdyńskim festiwalu najwybitniejszych polskich aktorów i Andrzeja Wajdę. Na tym nie zakończyła się działalność wrocławskiej grupy filmowej. Stworzyli serię filmów, które prezentowali na wielu festiwalach filmowych i zdobyli liczne nagrody.
Ostatnia z zaprezentowanych przeze mnie akcji jest szczególna, bo jest działaniem, w którym bezdomni sami działają na rzecz poprawy własnego losu. To od nich zależy najwięcej i pomyślność akcji nie zależy od nikogo innego tak bardzo, jak od samych osób doświadczających bezdomności. O takich działaniach słyszy się najmniej. Zastanawia mnie tylko, czy to dlatego, że takich akcji jest tak mało? A może dlatego, że ich cel jest inny niż pozostałych podanych przeze mnie przykładów. Inne mają za zadanie trafić do społeczeństwa jak najwyraźniej i jak najgłośniej: żeby uświadamiać, informować, łamać stereotypy czy wreszcie po to, żeby zbierać pieniądze czy inne środki materialne dla bezdomnych. Natomiast w przypadku akcji filmowej cel jest inny. Chodzi o to, żeby bezdomni sami wpływali na poprawę własnego losu.
Przytoczone przykłady działań mających pomóc osobom bezdomnym, to zaledwie wycinek z wielu akcji społecznych. Moim zdaniem, o ich skuteczności można mówić bez wahania. Wszystkie, nawet jeżeli swoim działaniem obejmowały niewielki obszar czy niewielką grupę osób, zyskały rozgłos, który pozwolił im dotrzeć i rozprzestrzenić się znacznie dalej. W przypadku akcji, których głównym celem było informowanie i uświadamianie, sukces był szczególny, bo jeżeli o akcji przeprowadzonej w jednym tylko mieście można dowiedzieć się na drugim końcu świata, to prawdopodobnie akcja ta zyskała niemały rozgłos u siebie, na miejscu. Trudniej ocenić działania dążące do uzyskania przede wszystkim efektów materialnych. Być może ich inicjatorzy mieli większe oczekiwania dotyczące efektów niż te, które odnieśli, ale chyba nie można narzekać, jeśli choćby jednej osobie bezdomnej taka inicjatywa pomogła.
W kontekśćie opisanych działań, antropologia bazująca na badaniach jakościowych, udowadnia szczególnie to, że nie liczy się ilość, lecz jakość – w tym przypadku, jakość udzielonej pomocy. Antropolog powinien podchodzić do każdego przypadku indywidualnie, dlatego uważam, że każda akcja, kampania, każde działanie, które przyczyniło się do poprawy życia choćby jednego bezdomnego, jest działaniem skutecznym. To powinno być punktem wyjścia do ewentualnych rozważań, co można by uczynić, by pomacą objąć jednak jak największą liczbę osób.
Problem bezdomności, choć ciągle nurtujący i żywy na całym świecie, jak pokazują te wybrane z licznej gamy działalności na rzecz bezdomnych, jest popularnym i stale żywym tematem kampanii społecznych. Akcje tego typu, aby spełniać swoje cele, muszą uciekać się do coraz bardziej wyszukanych środków. W XXI wieku, przy powszechnym dostępie do mediów i niezwykłej ich liczbie, coraz trudniej społeczną reklamą czy akcją zwrócić uwagę na jakiś problem, czy zagadnienie. Zwykłe reklamy, plakaty lub chwytliwe hasła, potrzebują czegoś, co przyciągnie uwagę społeczeństwa. Najpopularniejszą drogą do tego celu, jest wykorzystywanie ambient marketingu, czyli marketingu niestandardowego.
Reklama, kampania czy akcja musi być poruszająca. Musi wpływać na emocje lub wręcz szokować lub uczynić jej uczestnikami społeczeństwo. Wówczas tzw. postronni, chcąc nie chcąc, i tak biorą w niej udział.
[Przygotował Maciej Majewski]
